مصادیق محاربه از نظر آیت الله دستغیب

 منیع: سایت شخصی آیت الله دستغیب

آیت الله دستغیب در پاسخ به سوال یکی از مقلدان در باره حکم محاربه جوان معترض اظهار داشته است که کسی که در مقام دفاع از خودش برآید و از خود دفاع کند، این را نباید جز محارب محسوب کرد.

پرسش:

با توجه به اینکه در اخبار نقل شده که برای جوانی به جرم پرتاب سنگ، حکم محاربه و اعدام صادر شده، بفرمایید آیا این فعل ایشان می تواند از مصادیق محاربه بوده و موجب صدور حکم اعدام  شود؟

 پاسخ:
اولاً: همانگونه که در متن «محارب کیست و جزای او چیست؟» آمده است؛ بطور کلی باید گفت: اگر کسی به عنوان اعتراض به حق از دست رفته خود(ولو به حساب خودش) اعتراض کند، نه در مقام اینکه بخواهد مثلاً کسی را بکشد یا مال کسی را ببرد و یا براندازی کند؛ در مقام دفاع از خودش برآید و از خود دفاع کند این  را نباید گفت جزء محارب است. محارب از حَرب به معنای جنگ است. و کسی را گویند که با مردم ستیز دارد و روبروی مردم بایستد؛ نه....

آیت الله دستغیب در پاسخ به سوال یکی از مقلدان در باره حکم محاربه جوان معترض اظهار داشته است که کسی که در مقام دفاع از خودش برآید و از خود دفاع کند، این را نباید جز محارب محسوب کرد.

پرسش:

با توجه به اینکه در اخبار نقل شده که برای جوانی به جرم پرتاب سنگ، حکم محاربه و اعدام صادر شده، بفرمایید آیا این فعل ایشان می تواند از مصادیق محاربه بوده و موجب صدور حکم اعدام  شود؟

 پاسخ:
اولاً: همانگونه که در متن محارب کیست و جزای آن چیست ؟ آمده است؛ بطور کلی باید گفت: اگر کسی به عنوان اعتراض به حق از دست رفته خود(ولو به حساب خودش) اعتراض کند، نه در مقام اینکه بخواهد مثلاً کسی را بکشد یا مال کسی را ببرد و یا براندازی کند؛ در مقام دفاع از خودش برآید و از خود دفاع کند این  را نباید گفت جزء محارب است. محارب از حَرب به معنای جنگ است. و کسی را گویند که با مردم ستیز دارد و روبروی مردم بایستد؛ نه در مقام دفاع از حق خودش، بلکه می خواهد یک چیزی را به مردم تحمیل کند؛ می خواهد با ظلم، آزادی مردم را سلب کند و با اسلحه و چوب و... با ملت در گیر شود مانند منافقین اوائل انقلاب.

ثانیاً: بر فرض اینکه به نظر بعضی این شخص از مصادیق محارب باشد، ولی أصحّ این است که این عقوباتی که در قرآن است به حساب ترتیب است.  در این مسائل شرعی باید دقت شود در جاهایی که شبهه است باید احتیاط کرد(تدرء الحدود بالشبهات)؛ خصوصاً در موقعیتی که حکومت در دست روحانیون است که مردم از ایشان توقّع لطافت و مهربانی دارند؛ خوب اینها باید لحاظ شود نه اینکه با خشونت با مردم برخورد شود. آن افرادی که اعتراض داشته اند یک نفر و دو نفر که نیستند؛ شاید هزاران نفر باشند که ممکن است اعتراضی داشته باشند و اینکه همه آنها را محارب نامید به نظر بنده درست نمی باشد.

 پاسخ تفصیلی در خصوص محاربه

محضر مرجع عالیقدر حضرت آیت‌الله سیّد علی محمّد دستغیب (مدّ ظلّه العالی)

احتراماً با توجّه به این که این روزها لفظ «محارب» در کلام خطباء و سخنرانان، زیاد مطرح می‌شود، لطفاً بفرمایید از نظر حضرتعالی «محارب» کیست و جزای او چیست؟

و آیا شرکت در راهپیمایی‌ها و تجمّعات و انتقاد از مسئولین نظام، محاربه شمرده می‌شود؟ و حمله‌ی افراد خودسر به این اجتماعات و مضروب نمودن ایشان چه حکمی دارد؟

 بررسی محارب در قرآن، سنّت و فتوای فقهاء:

محارب از نظر قرآن: قال الله تعالی: «انَّما جَزاؤ الذین یُحارِبونَ الله و رَسولَه و یَسعَونَ فی الارضِ فَساداً أن یُقَتَّلوا أو یُصَلَّبوا أو تُقَطَّعَ أیدیهم و أرجُلهم من خِلافٍ أو یُنفَوا مِنَ الارض ذلک لهم خِزیٌ فی الدنیا و لهم فی الاخرة عَذابٌ عَظیمٌ الّا الذین تابوا مِن قَبل أن تَقدِروا عَلَیهِم فَاعلَموا أنّ الله غَفورٌ رَحیم». (سوره مائده آیات 33 و 34)

ترجمه: کیفر آنها که با خدا و پیامبر به جنگ برمی‌خیزند و در روی زمین دست به فساد می‌زنند (و با تهدید به اسلحه به جان و مال و ناموس مردم حمله می‌برند) این است که اعدام شوند یا به دار آویخته گردند، یا (چهار انگشت از) دست راست و پای چپ آنها بریده شود و یا از سرزمین خود تبعید گردند، این رسوایی آنها در دنیا است و در آخرت مجازات بزرگی دارند مگر آنها که قبل از دست یافتن شما به آنان توبه کنند؛ بدانید خداوند آمرزنده و مهربان است (و توبه آنها را می‌پذیرد).

در مورد شأن نزول آیه در وسائل الشیعة از ابوصالح روایتی را که از جهت سند ضعف ندارد و به اصطلاح موثّقه است از امام صادق علیه السلام نقل کرده که عده‌ای از طایفه بنی ضبّه بر پیغمبر صلی الله علیه و آله وارد شدند در حالی که مریض بودند؛ رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به آنها فرمود: در نزد من باشید تا هنگامی که صحّت یافتید شما را به همراه عدّه‌ای از مسلمانان برای جهاد می‌فرستم. آنها گفتند: ما را از مدینه بیرون فرست. حضرت آنها را به خارج از مدینه در مکانی که شترهای صدقه و زکات محافظت می‌شدند فرستاد تا از آنها استفاده کرده و از شیرهای آنها بخورند. هنگامی که سلامتی را یافتند و قوی شدند به سه نفر از نگهبانان و محافظین شترها حمله کردند و آنها را به قتل رساندند. این خبر به رسول خدا(صلّی الله علیه و آله) رسید، پس علی(علیه السلام) را به سوی آنها فرستاد، در حالی که در یک دره‌ای مانده بودند و راه خروج نداشتند ـ نزدیکی زمینهای یمن ـ پس علی(علیه السلام) آنها را اسیر کرده و به نزد رسول خدا(صلّی الله علیه و آله) آورد، در این هنگام این آیه نازل شد. پس رسول خدا(صلّی الله علیه و آله) قطع را اختیار کرد، و دستور داد دست راست و پای چپ آنها را قطع کردند. (وسائل الشیعة ج 28 باب 1 از ابواب حد محارب حدیث 7)

از این آیه با در نظر گرفتن شأن نزول استفاده می‌شود که اگر کسی یا کسانی ناگهانی بر افرادی که از یاران و دوستان خدا و رسول(صلّی الله علیه و آله) هستند حمله کنند و آنها را یا بعضی از آنها را بکشند محارب بوده و مفسد فی الارض هستند.

حال ببینیم روایات در این باره چه می گویند و مصداق محارب کیست؟

محمد بن مسلم در روایت صحیحه از امام باقر علیه السلام نقل کرده که فرمود: کسی که سلاح بر مردم بکشد در شهری از شهرها، پس آنها را زخمی کند، قصاص می‌شود و تبعید می‌گردد و کسی که سلاح بر مردم بکشد در شهری از شهرها، بزند و زخمی کند و مال مردم را ببرد، امّا کسی را نکشد پس او محارب است و جزایش جزای محارب است و امرش به نظر امام است اگر خواست او را بکشد و دار بزند و اگر خواست دست و پایش را قطع کند. فرمود: و اگر زد و کشت و مال برد پس بر امام است که ید راست او را بخاطر دزدی قطع کند؛ سپس او را به اولیای مقتول تحویل دهد که مال را از او بگیرند و سپس او را بکشند. محمد بن مسلم می گوید: ابوعبیده سوال کرد: اگر اولیای مقتول او را عفو کردند چه می‌فرمایید؟ حضرت باقر(علیه السلام) فرمود: اگر از او عفو کردند بر امام است که او ر ابکشد؛ چون محارب است و قتل کرده و سارق هم هست. محمد بن مسلم می گوید: ابوعبیده پرسید: اگر اولیای مقتول خواستند که از او دیه بگیرند و رهایش کنند می توانند؟ فرمود: نه باید کشته شود. ( وسائل الشیعة ج 28 باب 1 از ابواب حد محارب حدیث1)

و در صحیحه برید بن معاویه آمده است که می‌گوید از امام صادق(علیه السلام) سؤال کردم درباره قول خدای تعالی: انَّما جَزاؤ الذین یُحارِبونَ الله و رَسولَه»؟ فرمود: این به نظر امام است که هر چه خواست انجام می‌دهد. راوی می گوید گفتم: آیا کاملا در اختیار او است؟ فرمود: نه و لکن به اندازه جنایتی که انجام داده. (همان مأخذ حدیث2)

و عبید الله بن اسحاق مدائنی در روایتی از امام رضا(علیه السلام) نقل کرده که از حضرت درباره قول خدای تعالی: «انَّما جَزاؤ الذین یُحارِبونَ الله و رَسولَه و یَسعَونَ فی الارضِ فسادا» سؤال شد که مورد هر کدام از چهار جزایی که در آیه ذکر شده را بیان فرمائید. فرمود: زمانی که با خدا و رسول محاربه کند و فساد در زمین نماید پس بکشد، کشته می‌شود؛ و اگر بکشد و مال ببرد، کشته می‌شود و دار زده می‌شود؛ و اگر مال مردم را بگیرد و برباید امّا کسی را نکشد، دست راست و پای چپش قطع می‌شود؛ و اگر شمشیر بکشد و با خدا و رسولش محاربه کند و فساد در زمین کند و نکشد و مال کسی را نبرد تبعید می‌گردد. (همان مأخذ حدیث4)

روایات دیگری نیز هست که هر چند از جهت سند ضعیف می‌باشند اما همانند همین چند روایتی است که ذکر شد. هنگامی که در این روایات که در مقام بیان آیه محاربه است نظر می کنیم به سه مطلب می‌رسیم: 1 ـ محارب به کسانی گفته می‌شود که به ناحق به مردم حمله می‌کنند، می‌کشند یا می‌زنند یا می‌ترسانند. 2 ـ منظور از امام در این روایات امام معصوم(علیه السلام) است در زمان حضور یا نائب عام او که همان مرجع تقلید عادل و یا قاضی که مجتهد عادل باشد در زمان غیبت. 3 ـ امام یا حاکم بر طبق جنایتی که محارب انجام داده حکم کند؛ چون اطلاق روایت محمد بن مسلم به وسیله روایت برید بن معاویه و عبیدالله بن اسحاق مقیّد می‌شود.

حال فتوای فقها را هم ببینید تا بعد مطالب دیگری عرض شود.

 نظری به فتاوای علما از قدیم الایام تا به حال

شیخ طوسی(رحمه الله) در کتاب النهایه می‌فرماید: محارب کسی است که سلاح بر مردم بکشد و از اشقیا باشد؛ در شهر باشد یا در خارج از شهر، در شهرهای کفار باشد یا مسلمانان، شب باشد یا روز، پس هرگاه چنین کرد محارب بوده، چنانچه کسی را بکشد کشته می‌شود و اگر بکشد و مال مردم را هم ببرد واجب است که مال را از او بگیرند و بخاطر دزدی قطع دست و پا کنند و بعد او را بکشند و به دار آویزند. (النهایة ص720)

و شیخ مفید(رحمه الله) در کتاب مقنعه می‌فرماید: کسی که برروی مردم سلاح بکشد و آنها را بکشد و به عنوان یاغی قلمداد شود، کشته می‌شود یا به دار آویخته می‌گردد. (المقنعة ص 805)

و ابن حمزه در کتاب وسیله می‌گوید: کسی که به طور علن با سلاح مال مردم را ببرد محارب است. (الوسیلة ص423)

و قاضی ابن برّاج در کتاب المهذّب البارع همانند شیخ طوسی فرموده. (مهذب البارع ج2 ص 554)

و ابن ادریس در کتاب سرائر پس از ذکر آیه می‌فرماید: بین فقها خلافی نیست که مراد از آیه قطّاع الطریق و دزدهای سرگردنه هستند و در نزد ما شیعه هر کس بر مردم سلاح بکشد تا آنها را بترساند در خشکی باشد یا دریا، در آبادیها باشد یا شهرها، یا صحراها و در هر حال هر گاه ثابت شود، امام مخیّر است بین یکی از چهار جزایی که قرآن فرموده. (کتاب سرائر ج3 ص505)

اینها فقها تا قرن ششم هجری می باشند.

محقّق حلّی صاحب شرایع (متوفّی 676) می‌فرماید: محارب کسی است که برای ترساندن مردم سلاح بکشد در هر جا و هر زمان. (شرایع ج4 ص180)

و شهید اول (متوفّی 786) و شهید ثانی (متوفّی 965) در کتاب لمعه و شرح آن می‌فرمایند: محارب کسی است که بر مردم سلاح بکشد تا مردم را بترساند در هر مکان و یا زمان. و اگر مردم را سنگباران کند و یا عصا و چوب بزند و یا آنها را با قدرت بگیرد، محارب است. (لمعه و شرح آن ج9 ص 290 تا 292)

و در جواهر (متوفّی 1266) می فرماید: محارب کسی است که برای ترساندن مردم سلاح می‌کشد یا سلاح حمل می کند برای ترساندن هر کس که ترساندن او حرام است. و کشیدن عصا و چوب و سنگ هم برای ترساندن مردم مشمول محارب است و همچنین هر چیزی که موجب ترساندن مردم و فساد در زمین باشد. (جواهر الکلام در شرح شرایع ج 41 ص564 تا 566)

و مرحوم امام خمینی(رحمه الله) در تحریر الوسیله می‌فرماید: در مسأله 1: محارب کسی است که برای ترساندن مردم سلاح می‌کشد یا آماده می‌کند و اراده فساد دارد. و در مساله 5 می‌فرماید: جزای محارب یکی از چهار چیز است : قتل یا دار زدن یا قطع دست و پا و یا تبعید. و بعید نیست که به ترتیب جنایت باشد. که بر عهده حاکم است که با اثبات موضوع حکم کند. (تحریر الوسیلة ج2 ص 492)

 امّا پاسخ به سؤال

همچنان که از آیات و روایات و فتاوای فقهاء ظاهر است و در اصل 27 قانون اساسی نیز تصریح شده است: «تشکیل اجتماعات و راهپیمایی‌ها، بدون حمل سلاح، به شرط آن که مخل به مبانی اسلام نباشد آزاد است». مردم حق دارند به طور مسالمت‌آمیز و با حفظ آرامش و بدون این که مخل به مبانی اسلام باشد، راهپیمایی و اعتراض نمایند و هیچ کس حقّ منع مردم از این حقّ قانونی‌شان را ندارد.و چنانچه افرادی به صورت غیر قانونی به این گونه تجمّعات حمله کنند و شرکت کنندگان را مورد ضرب و شتم قرار دهند و یا برای مردم ایجاد رعب و وحشت نمایند، مصداق محارب می‌باشند و مردم می‌توانند برای حفظ جان، از خود دفاع نمایند. صرف توهین به مسئولین، صدق محاربه نمی‌کند. البته توهین کننده استحقاق تعزیر دارد و منحصراً سبّ و دشنام دادن به پیامبر اکرم(ص) و ائمّه‌ی اطهار(ع) حکم قتل دارد