کاغذ و زمستان رسید، خواننده نرسید

 شهاب عموپور

زمستان، فصل سکوت و فراغت بیشتر برای مطالعه، دررسید و ۱۰۰۰ تُن کاغذ جدید، با ارز وارداتی هم رسید و موسسه ی "خانه کتاب" گزارش داد که تا پایان ۹ ماهه ی اول سال، ۱۱۸ میلیون و ۴۵۶ هزار و ۹۱۶ نسخه کتاب چاپ شده، با میانگین قیمت ۶ هزار و ۶۷۸ تومان، به درون قفسه های کتابفروشی ها سُرید؛ اما مشتری............................

*نظرات وارده در یاداشت لزوما بیانگر دیدگاه 88 نمی باشد.

 
 زمستان، فصل سکوت و فراغت بیشتر برای مطالعه، دررسید و ۱۰۰۰ تُن کاغذ جدید، با ارز وارداتی هم رسید و موسسه ی "خانه کتاب" گزارش داد که تا پایان ۹ ماهه ی اول سال، ۱۱۸ میلیون و ۴۵۶ هزار و ۹۱۶ نسخه کتاب چاپ شده، با میانگین قیمت ۶ هزار و ۶۷۸ تومان، به درون قفسه های کتابفروشی ها سُرید؛ اما مشتری کتابخوان، وقتی که خرید و خواند، آخرش معلوم شد که برحسب اعلام "معاونت نهاد کتابخانه های کشور"، «سرانه ی مطالعه کشور، ۱۸.۵ دقیقه برای کتاب، نشریات، روزنامه، اینترنت، قرآن و ادعیّه است». این است حال و روز زمستانیِ کتاب، که فقط آغاز می شود و پایانی ندارد...

 

گل و سبزه و بقیه ی دوستان باغ کتاب

عدم عنایت و بی عادتی عمومی به کتابخوانی، در رفتار نسل های متمادی از مردم ایران برقرار بوده است. آمارها از ایّام قدیم نشان می داده اند که مطالعه ی کتاب، در بسیاری از اقشار جدّی گرفته نمی شود. اما سال های پس از انقلاب، در ایامی که قوانین سانسور و توقیف، گسترده و اجرایی تر شد، بر واکنش مخاطب و پس زدن منتشرات از سوی او افزود. در این چند سال آخر و به خصوص سال جاری نیز که مشکلی دیگر افزون شد و آن در ابتدا گرانی همیشه گی کاغذ و کم یاب شدن و سپس گرانی غیر قابل تصوّر آن بر اثر بالا رفتن ارز و نایاب شدن ش بود که در مجموع، گُم شدن رتبه ی ایران در جدول جهانی فروش و مطالعه ی کتاب را رقم زد. همه ی این ها البّته در حالی ست که بر حسب سیاستهای وضع شده در دولت دهم، برخی از ناشران و نویسنده گان و نهادها، نه تنها در چرخه ی نشر و فروش کتاب، مشکلی ندارند، بلکه خشنود نیز هستند؛ چراکه مقرّر شده است تا مورد حمایت های دولتی برای تأمین لوازم نشر قرار گیرند، و بازهم بر حساب قرار و مدار، تولیدات شان توسط نهادهای امریّه و با بودجه هایی که ارشاد و مجلس مقرّر کرده اند، خریداری هم بشوند.

سیر شده گان

دیروز، خبرگزاری "مهر" به نقل از خانه کتاب ایران گزارش داد که: «در ۹ ماهه ی نخست سال ۱۳۹۱ تعداد ۴۳ هزار و ۱۲۵ عنوان کتاب منتشر شده است.» همین گزارش، شمارگان کلّ کتاب های منتشر شده در این ایام را «برابر با ۱۱۸ میلیون و ۴۵۶ هزار و ۹۱۶ نسخه» اعلام داشت و در مورد شمارگان (تیراژ) متوسّط نیز رقمی را اعلام کرد که جای تأمّل دارد: «شمارگان متوسّط به رقم  ۲ هزار و ۷۶۸ نسخه می‌رسد». یعنی به طور معمول هر کتابی که بخواهد چاپ شود – چاپ هایی که در مقاطع زمانی دنباله دار صورت می گیرد-، شمارگان انتشار ش به طور متوسّط در حوالی ۲۸۰۰ نسخه است. این خود، میزان اشتیاق بازار و خواننده گان را به میزان انتشار کتاب ها نشان می دهد. اشتیاقی ۲۸۰۰ تَنی که معمولا در کشورهایی که دارای میزان استاندارد و معمول هستند، به رقمی در حدود ۵ برابر این میزان در ایران می رسد.

 

سیر کننده گان

چندی پیش، سهمیه ی کاغذ ناشران با استمساک به «رانت خواری برخی ناشران از سهمیه ی کاغذ»، قطع شد. اندکی پس از آن، قیمت ارز نیز به شدت افزایش یافت و مبادلات برخی تجّار دولتی و غیر دولتی با بانک های خارجی نیز دچار مشکل شد و همه ی این ها باعث شد تا قیمت کاغذ وارداتی سیر صعودی چشمگیری داشته باشد و نایاب نیز بشود. قیمت ارز که اندکی فروش کرد، دولت نیز به میان آمد و با مساعدت یکی از شرکت های تعاونی دخیل در امر واردات کاغذ، مقادیر قابل توجّهی کاغذ وارد کشور شد و در انبارها جای گرفت. "داریوش رضوانی": «شرکت تعاونی ناشران و کتابفروشان تهران با اعتباری که بخشی از آن از محل نقدینگی این شرکت تعاونی و بخشی با مشارکت یکی از موسسات فرهنگی تامین شده، برای واردات یک محموله ی کاغذ، ثبت سفارش انجام داده و تا به حال مقدار ۱۰۰۰ تن از این کاغذ وارد کشور شده و با بهای ۶۲ هزار تومان در حال توزیع میان ناشران عضو شرکت تعاونی ناشران و کتابفروشان تهران است». رضوانی در گفتگو با مهر اطمینان داد که مشکلی برای تأمین کاغذ ناشران وجود ندارد و گفت: «هم اکنون کاغذ به اندازه ی  نیاز در انبارها وجود دارد و اگر از واردکننده گان کاغذ به ویژه شرکت تعاونی ناشران و کتابفروشان تهران حمایت شود، مشکلی از بابت تأمین کاغذ حداقل در مقطع فعلی به وجود نخواهد آمد».

حباب کاران

"رضا رضایی" یکی از فعالان صنعت نشر، با وجود برطرف شدن مقطعی مشکل کاغذ، اوضاع نشر را بحرانی می داند و آن را صرفا منوط به کمبود کاغذ نمی شمارد. او معترض به رانت هایی ست که برخی از ناشران از آن برخوردار اند و با عنایت ویژه ی دولت، از امتیاز خریداری شدن آثارشان توسط نهادهای رسمی بهره مند می شوند. رضایی، می کوشد تا دولت را متوجّه این نگاه خودخواسته اش سازد و می گوید: «متولّیان فرهنگی کشور باید به جای خرید یک سلسله کتاب‌های خاص، زمینه‌های خرید کتاب‌های متعدّد در موضوع‌های مختلف را با هدف حمایت از ناشران فراهم کنند. یعنی تمام ناشران را در شرایط مساویِ خرید قرار دهند». او که مشاور عالی فراکسیون صادرات کالای غیرنفتی مجلس شورای اسلامی هم هست، در گفتگو با خبرگزاری کتاب ایران توضیح می دهد: «حلّ مشکل مربوط به تولید کتاب در کشور، تنها به حلّ مسأله ی کاغذ محدود نمی‌شود. مواد مصرفی چاپخانه‌داران وارداتی‌اند. از آن‌جا که واردات در ارتباط مستقیم با قیمتِ دلار است، ورود مواد مصرفی صنعت چاپ اعم از کاغذ، مرکب و چسب با ارز مرجع، ضروری به نظر می‌رسد».

 

حباب ترکانان

سرپرست جدید معاونت فرهنگی وزارت ارشاد امّا مشکل اصلی را در همان افزایش کاذب قیمت کاغذِ وارداتی می پندارد و از آن با حبابی که ایجاد شده بود، یاد می کند. "علی اسماعیلی" توضیح می دهد که «افزایش قیمت کاغذ در ماه‌های اخیر، حبابی بود که ترکیده و برطرف شده است». وی همچنین یکی دیگر از وزارتخانه های دولت را نیز در پدید آمدن این مشکل سهیم می داند و می گوید: «مسئول حلّ مشکل کاغذ، هم وزارت ارشاد است، هم وزارت صنعت و معدن». چراکه این صنعت کشور است که با میزان اندک تولید کاغذ در داخل، سبب شده است تا دست نیاز ناشران به سوی تولید کننده گان خارجی و واردات گشوده باشد و رقم تولید وطنی، جوابگوی نیازها نشود: «صنعت نشر کشور، تنها مصرف کننده است و با تشکیل کارگروه سعی کردیم به سازمان‌های ذی‌ربط در این راستا کمک کنیم». علی اسماعیلی نوید می دهد: «شورای سیاستگزاری صنعت چاپ، بیشتر با همین هدف تشکیل شده است و امیدوارم بتوانیم مشکلات این حوزه را رصد و آنها را برطرف کنیم».

حباب خارجی

در روزهایی که "سیّد محمّد حسینی" وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در حال برپایی جلسه با برخی شاعران است و پیشنهاد انتخاب شاعر برتر سال در جشنواره ی شعر فجر را با آنها در میان می گذارد، برخی از کتاب ها که در مورد مقامات ارشد نظام هستند نیز با مشکل دریافت مجوّز نشر مواجه شده اند. از آن جمله: «۱۰ ماه پس از تقاضای صدور مجوز چاپ کتاب "صراحت‌نامه" (مصاحبه با هاشمی رفسنجانی) انتشار این کتاب در انتظار نظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است». بنا بر خبر "مهر": «مدیر اداره ی کتاب می‌گوید که مجوّز این کتاب -به زودی- صادر می‌شود». در همین روزها اما برخی نیز با عنایت به کمک های دولتی و در شرایطی که اوضاع نشر داخلی به سامان نیست؛ به تلاش در عرصه های خارجی مشغول اند و به چاپ بین المللی می اندیشند. «نسخه ی فارسی رمان "محمّد" که از سوی انتشارات مدرسه در ایران منتشر شده بود، هم اکنون ترجمه ی انگلیسی آن از سوی یک نمونه‌خوان آمریکایی به نام "سیمون جانسون" در حال ویرایش نهایی است. ترجمه ی انگلیسی این رمان به زودی در ۳۴۵ صفحه به قیمت ۱۹.۵ دلار آمریکا برای نسخه چاپی و ۷.۵ دلار برای نسخه ی الکترونیکی در تمام دنیا عرضه خواهد شد و برای فروش روی وب‌سایت آمازون هم قرار خواهد گرفت».

 

جشن حباب

نشر الکترونیکی که برای کتاب برشمرده، مورد توجّه مسئولان قرار گرفته است تا عرضه ای در عرصه ی جهانی داشته باشد، در داخل کشور نیز البته مورد توجّه قرار گرفته است. "علی‌اکبر صفی‌پور"، معاون پژوهش، برنامه‌ریزی و فناوری سازمان اسناد و کتابخانه ی ملّی ایران در گفت‌وگو با خبرگزاری فارس خبر داده: «خوشبختانه ۳۵ هزار جلد از نسخ خطی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، اسکن شده است و همه ی آنها در حال حاضر در مراحل پردازش و قرار گرفتن بر روی سایت دیجیتال این کتابخانه قرار دارند، حتّی بیش از ۲۰ هزار اسکن نسخ خطی در این سایت برای استفاده ی عموم مردم قابل به دسترسی است». وی در شعف از موفّقیّتی که در این امر حاصل شده، می خواهد که جشنی برپا کند و می گوید: «جشن "پایان اسکن نسخ‌ خطّی کتابخانه ی ملّی" در ماه‌های آتی و قبل از اتمام سال جاری برپا می‌شود». در همین روزهای مانده تا برگزاری "جشن پایان اسکن"، دبیر کلّ نهاد کتابخانه های عمومی کشور، یعنی "منصور واعظی"، دنبال توسعه ای دیگر است و اهدافی چنین را دنبال می کند که «همزمان با پایان برنامه ی پنجم توسعه ی کشور، باید در هر کتابخانه ی عمومی کشور ۱۰ رایانه وجود داشته باشد».

جشنواره ی ملّی حباب

اوضاع نشرهای توقیف شده یا به تعطیلیِ خودخواسته رفته و نویسنده گانِ کنار نهاده شده یا به کنارِ خودخواسته رفته، بارها بازخوانی شده و اوضاع شان بر اهالی کتاب، معلوم است. کمک هایی که به آثار و نشرهای موافق با جریان حاکم می شود نیز، در جای خود محفوظ است. میزان فروش کتاب و استقبال از آن با پرداخت پول هم، در گذری به آمار و ارقام رسمی و غیر رسمی منتشره نشان می دهد که اوضاع تعریفی ندارد؛ چنان که در گزارشی که اخیرا "اتحادیه ی بین المللی ناشران" نیز در مورد بازار چاپ و نشر جهان منتشر کرد، جایگاه ایران در جدول رده بندی ناپیدا بود؛ همان جایگاهی که مسئولان ایرانی در بین کشورهای منطقه از آن به نیکی یاد می کنند. مسئولان، در عین حال که به گفته ی خودشان با برپایی همایش "مدیریت محتوای ملّی در فضای مجازی" به فکر ایجاد «نوعی هماهنگی و ایجاد بستر مناسب برای حضور موفق ایران در فضای وب» هستند، تا افرادی که در فضای مجازی به دنبال کتابخوانی هستند، افکارشان هدایت شود؛ به بهبود اوضاع کتابخانه های عمومی نیز می اندیشند و سعی می کنند تا در شرایطی که رقم خریداران کتاب هایی با میانگین قیمت نزدیک به هفت هزار تومان، روز به روز بیشتر کاهش می یابد، آنها را به حضور در کتابخانه های عمومی و کم خرج تر غیب کنند تا هزینه های مالی کمتری متوجه قشر کتابدوست شود. مسئولان در همین راستا خبر داده اند که قرار است تا امسال ۶۰ کتابدار جدید را نیز استخدام کنند تا در مجموعه ی ۲۸۰۰ کتابخانه ی عمومی کشور به کارمندان قبلی اضافه شوند. اخبار همچنان حکایت دارند: «سرانه ی مطالعه ی کشور بر اساس آمارهای استخراج شده، ۱۸.۵ دقیقه برای کتاب، نشریات، روزنامه، اینترنت، قرآن و ادعیّه است». بی رغبتی عمومی به کتاب خوانی در این روزهای سرد و خشن سیاسی ایران ادامه دارد.